Jugoslovenska žena u politici i društvu između dva svetska rata
u digitalnoj kolekciji dnevnog lista Politika
Piše: Slobodan Mandić
Za celovito sagledavanje pitanja položaja jugoslovenske žene u politici i društvu između dva svetska rata veoma važnu vrstu istorijskog izvora predstavlja i pisanje i izveštavanje štampe iz tog perioda. Dnevni list Politika jedan je od najznačajnijih dnevnih listova na Balkanu, izlazio je u kontinuitetu od 1904. godine (izuzev u periodu Prvog i Drugog svetskog rata) i sa te strane predstavlja nezaobilaznu građu za proučavanje istorije i kulture Srbije i Balkana 20. veka.
Na Internet prezentaciji Narodne biblioteke Srbije istraživačima stoji na raspolaganju digitalizovana kolekcija dnevnog lista Politika za period od 1904. do 1941. godine.[1] Zahvaljujući mogućnosti relativno lake navigacije kroz tekstove, nakon prelistavanja svih brojeva Politike u naznačenom periodu, iskristalisalo se nekoliko tema, od kojih smo se za potrebe ovoga rada odlučili za sledeće: ženska društva, uspon feminizma, regionalna ženska saradnja i borba za pravo glasa.
Međuratni period u Kraljevini SHS (Jugoslaviji) obeležila je, uz ostale promene, i borba za afirmaciju žene u javnim poslovima i za njenu emancipaciju. Posle Prvog svetskog rata, „žensko pitanje“ je, upravo u tom pravcu, znatno dobilo na težini. U promenjenim prilikama i žene su tražile novu ulogu. One tih godina zahtevaju pravo glasa, građansku jednakost i jednako pravo nasleđa.
Ženska društva
Tokom Prvog svetskog rata, žena je, u svetskim okvirima, pokazala „neslućen višak energije, svesti i sposobnosti, žilavosti i umešnosti“, upravo svih onih odricanih joj sposobnosti. Ohrabrene svojim ratnim angažmanom, žene, u međuratnom periodu, pored angažovanja u humanitarnim društvima, počinju da se angažuju i u nizu novoosnovanih feminističkih udruženja, poput Alijanse feminističkih društava u državi SHS, Udruženja studentkinja Beogradskog univerziteta, Ženske Male Antante, Lige žena za mir i slobodu, Ženske stranke, Udruženja univerzitetski obrazovanih žena…To su, po stepenu organizovanosti, prvi odlučniji koraci ka suštinskim ciljevima borbe za ravnopravnost, borbe na duge staze i sa promenljivim rezultatima.[2]
U septembru 1919. godine osnovan je Narodni ženski savez SHS. Njegovi osnovni zadaci bili su opšte prosvećivanje naroda i, pre svega, izjednačavanje žena i muškaraca. Na kogresu jugoslovenskih žena, koji je u Beogradu okupio predstavnice svih ženskih društava u zemlji, govorilo se o prosvećivanju naroda, o feminističkom pitanju i o prostituciji. Iako su se sve učesnice kongresa složile da je neophodno narod vaspitati i naučiti pismenosti, oko načina na postizanju ovog zadatka nije bilo saglasnosti. Dok su jedne bile mišljenja da se mora poći u narod i zadatku opšteg vaspitanja pristupiti na osnovi dobrotvornog rada, druge učesnice su zastupale suprotno mišljenje, da se samo silom, autoritetom državne vlasti i zakona može doći do povoljnih rezultata. Takođe, traženo je i apsolutno izjednačavanje prava žena sa pravima muškaraca jer, kako je istaknuto: „čovek nema nikakvih viših moralnih kvalifikacija od žene, tako da je njenu potčinjenost mogao da ozakoni samo čovečji konzervativni duh.“ Građanska jednakost, pravo glasa i pravo nasleđa bile su tri stvari koje bi ženu podigle na visinu čoveka i učinile da se iz svih zakone istisnu oni sramni paragrafi koji uvek ponižavaju ženu, a izjednačavaju je sa čovekom samo u pogledu krivice, zločina ili kazne.[3]
Na polju prosvećivanja žene angažovale su se članice Društva za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava, okupljene oko Ženskog kluba, koji je svečano otvoren januara 1922. godine u Beogradu. Među brojnim aktivnostima koje su organizovale članice ovog udruženja bilo je i organizovanje analfabetskog kursa, za koji se prijavilo toliko žena, da ih je bilo nemoguće sve u jedan mah primiti. Ovakve akcije bile su dokaz o postojanju svesti kod jugoslovenskih žena o potrebi duhovnog prosvećivanja kao osnovnog preduslova za uspešno ostvarenje svojih prava. Takođe, Društvo je održalo i nekoliko kurseva na kojima su se poučavale seoske majke kako da neguju i da vaspitaju svoju decu.[4]
Uprkos proklamovanom načelu o neophodnosti jedinstvenog delovanja među ženskim udruženjima, povremeno je dolazilo i do razmimoilaženja, pa i do otvorenih sukoba. Meseca oktobra 1926. godine izbio je sukob u centralnim krugovima beogradskih ženskih društava. Ovaj sukob doveo je do rascepa ženskih društava i stvaranja nove ženske organizacije „Narodne ženske zajednice“. Kolo srpskih sestara preuzelo je inicijativu da pokuša sa izmirenjem zavađenih društava i kao rezultat organizovana je zajednička konferencija na kojoj je uzelo učešća četrdeset predstavnica iz preko dvadeset društava. Takođe, marta 1928. godine u štampi su počeli da se pojavljuju članci o radu Ženske stranke, tj. o neradu i razmiricama, koje su se pojavile u glavnom odboru, jedinom u organizaciji za žensko pravo glasa u državi. Ovakvi dogadjaji dali su povoda za satirične napise i zajedljive komentare o aktivnostima ženskih udruženja.
Tako je marta 1928. godine u Politici osvanuo članak Muškost ženske stranke čiji autor iznosi komentar da su sada i žene konačno dokazale da su dorasle muškarcima jer pokazuju toliki smisao za partijsku borbu da se sada i „najogorčeniji partizani u pantalonama osećaju postiđeni prema svojim konkurentkinjama u suknjama“. Ženama se upućuje i „pohvala“ da su odmah po osnivanju svoje stranke u njoj uvele diktaturu i time pokazale ne samo politički smisao već su time pribegle i najsavremenijim metodama politike.[5]
Sa zaoštravanjem međunarodne političke situacije primetno je i dodatno angažovanje jugoslovenskih žena na idejama mira i pacifizma. U Beogradu je marta 1933. godine održana četvrta godišnja skupština Lige žena za mir i slobodu. Na poziv žena iz ove lige mnogi jugoslovenski i strani političari održali su niz predavanja, a teme su uvek bile iz oblasti međunarodne poliike. Jedan od ciljeva Lige bilo je i vaspitanje omladine u duhu mira. Tako su, na primer, dodeljivane mnoge nagrade studentima koji su izradili najbolje teme iz oblasti pacifizma.[6]
Uspon feminizma
Vremenom je učešće žena u svim oblicima i manifestacijama javnog života bivalo sve značajnije i izazivalo je sve veću pažnju. Žena, koja je do tada najčešće pripadala privatnoj sferi, sada, kao i muškarac, počinje da pripada javnoj. S jedne strane, ona počinje da obavlja veći deo poslova koji su, do tada, bili isključiva privilegija muškaraca, a s druge strane, sve sigurnije je počela da se uključuje u društveni život.[7]
Očigledan dokaz ovoj tvrdnji nalazimo u članku Moderna žena koji je izašao na prvoj i drugoj strani Politike januara 1924. godine: „Dok se ljudi našeg doba, filozofi, zanatlije, činovnici, građani, jednom reči mogu porediti sa mudracima ili građanima starog doba, dotle je moderna žena bitno različita od žena svih ranijih istorijskih perioda. (…) ovde nije reč ni o jednoj klasi, ni o jednoj naciji, čak ni o jednoj rasi, već o čitavoj polovini ljudskog roda“[8]
U čitavom međuratnom periodu Politika je ne mali broj puta donosila tekstove koji se tiču nove uloge žene na javnoj sceni. Naročito su zanimljive vesti koje izveštavaju o sukobima i otporima koji su pratili afirmaciju žene. Tako je na zahtev jednog radikalskog poslanika da se žene izbaci iz javne službe, koji je bio iznesen u radikalskom poslaničkom klubu, urednica časopisa Žena i svet, gospođa Jelena Zrnić, uzvratila člankom „Divljak u parlamentu“.[9]
Članice ženskih udruženja organizovale su i svečanosti u čast istaknutih žena i time odavale priznanje ženama koje su uspele da prođu kroz društvene barijere i ostvare značajan uspeh u javnom životu. U čast dr. Ksenije Atanasijević, prve žene profesora na Beogradskom univerzitetu, aprila 1928. godine, održana je svečana akademija u Ženskom pokretu. Tom prilikom je istaknuto da uspeh gospođice Anastasijević nije samo njen lični, već uspeh celokupnog Ženskog pokreta i svih feministkinja sveta.[10]
Regionalna ženska saradnja
Organizacije koje su podržavale regionalnu žensku saradnju i aktivno učestvovale u njoj, bile su pre svega Ženska mala Antanta, Udruženje univerziteteski obrazovanih žena i Ženski savez. One su se kroz konferencije, kongrese i nacionalne tematske večeri upoznavale sa situacijom u svojim državama. Na taj način su dobijale uvid u probleme sa kojima su se susretale u ostvarenju svojih ciljeva i pruzale konkretne korake ka njihovom rešavanju
Ženska Mala Antanta je osnovana u Rimu prilikom internacionalnog feminističkog pokreta i obuhvatala je sve zemlje istočne Evrope, sem Rusije: Poljsku, Čehoslovačku, Rumuniju, Bugarsku, Grčku i Jugoslaviju. Osnovno načelo je bilo širenje feminističkih i pacifističkih ideja u širokim slojevima naroda. Bugarska je isključena iz članstva kada je na kursu Lige za mir ženskog medjunarodnog pokreta iznela optužbe na račun Srba, nazivajući ih varvarima i optužujući ih za ugnjetavanje bugarske manjine u Makedoniji, čime su prekršena osnovna načela ove organizacije. Prvi kongres Ženske Male Antante bio je održan u Bukureštu gde su ustanovljena osnovna pravila i ciljevi organizacije: političko oslobadjanje žena sa težnjom da sve feminističke ideje dobiju zakonsko priznanje, zaštita socijalno slabih, rad na trajnom miru i zaštita narodnosnih manjina. Takođe je insistirano na upoznavanju i približavanju naroda i drzava koji sačinjavaju Žensku Malu Antantu kroz razmene studenata, naučne ekskurzije, odašiljanje novinskih članaka i malih studija o najvažnijim pitanjima, konferencije. Najviši politički vrh Rumunije je pozdravio ovaj skup, a premijer Bracan je obećao zalaganje za rad na novom zakonu o opštinama koji bi predviđao žensko pravo glasa u opštinskim samoupravama. Rad je nastavljen i naredne godine na kongresu u Beogradu gde su članice izrazile zadovoljstvo sistemom vaspitanja u Srbiji, a kao glavna pitanja istaknuta su problem veneričnih bolesti, izjednačavanje političkih prava žena i muskaraca i prava bračne i vanbračne dece. Rezolucija koja je usvojena odnosila se na ovaj poslednji problem, istaknuta je dužnost države da istražuje poreklo oca vanbračnog deteta, a doneta je i odluka o osnivanju fonda za vanbračnu decu u koji bi ulazili progresivni porezi koji bi očevi ove dece bili obavezni da plaćaju. Na kongresu je pokrenuto pitanje taktike i agitacije za izvojevanje građanskih i političkih prava žena. Polazna tačka u rešavanju ovog problema bila je razvijanje osećanja građanskih i političkih prava žena. Ka ostvarenju ovog plana išlo se kroz čitanje časopisa, dnevnih listova, knjiga, prisustvo konferencijama, uvođenje predmeta građanskih i političkih prava podanika, propagandu feminističkih ideja, film, agitaciju u političkim partijama i saradnju sa radnicima. Takođe, naglasak je stavljen na očuvanje porodice, razvoj žene, majke, “branitelja ognjišta”. Sledeći izveštaj u štampi, vezan za rad Ženske Male Antante, odnosio se na Kongres u Atini 1925. godine, kome nije poklonjena naročita pažnja, kao i u Varšavi 1929. čiji je rad bio detaljno praćen. Glavne teme ovog kongresa bile su rad na pacifizmu, jednakosti morala i uticaja profesionalnog rada na ženu i majku. Kao primarni zadaci istaknuti su borba protiv prostitucije kroz seksualno vaspitanje dece, podizanje nivoa socijalne samostalnosti žena i uvođenje ženske policije, kao i rešavanje problema abortusa i donošenje antiveneričnog zakona.
Udruženje univerzitetski obrazovanih žena je organizovalo posete rumunskih i bugarskih žena Beogradu. Kao glavnu težnju one su istakle uspostavljanje bratstva i jedinstva i mira medju narodima.
Borba za žensko pravo glasa
Ženska stranka je osnovana 1927. godine radi ostvarenja građanskih i političkih prava i pokretanja akcije u celom narodu. Ona je podnela rezoluciju Narodnoj skupštini u kojoj je zahtevano opšte izborno pravo za žene. U izveštaju Ženske stranke je konstatovano da je žena zapostavljena u svim društvenim strukturuma, kao domaćica, radnica, intelektualka i zahtevana je porodica kao zajednica ravnopravnih po duhu i zakonu.
Izjednačavanje žena i muškaraca je definisano kao demokratsko načelo, a ovaj problem je posmatran kroz prizmu političkog oportunizma i prizmu pravde i demokratske logike. Izgovor za nedavanje političkog prava ženama bio je u njihovoj nesposobnosti i u njihovom stavu da će one doprineti dovođenju do poremećaja odnosa među političkim strankama u korist jačanja ekstremizma. Kao prednost učestvovanja žena u političkom životu navodilo se rešavanje socijalnih pitanja, koja se odnose na porodični život, život žene i deteta, koje bi njihovo prisustvo pokrenulo.
Ustav iz 1931. godine takođe je ostavio zakonodavcu slobodu da rešava pitanje ženskog prava glasa, a zakon o izboru narodnih poslanika je dao pravo izbora samo muškarcima. Po ovom pitanju politička elita je imala različite stavove. Dragoljub Jovanović, predsednik Saveza zemljoradnika, je smatrao da su ženska politička prava aktuelna i neizbežna realnost, te da će njihovim ostvarenjem politika postati sam život. Sa druge strane, Dimitrije Ljotić, predsednik jugoslovenskog udruženja Zbor, je isticao da funkcije čoveka i žene nisu jednake pa im ni prava ne mogu biti jednaka. Oni su ravnopravni samo u moralnom pogledu, a u slučaju davanja političkih prava ženama trebalo bi se ograničiti na one žene koje vrše ulogu muškarca i neophodan je uslov da su udate, jer samo kao takve mogu biti ideali društva. Živko Topalović je smatrao da bi svako ko korisnim radom doprinosi održavanju društva trebalo da ima pravo i da utiče na njega. Učesće u političkom životu je faktor formiranja duhovne i moralne ličnosti, uzdizanja žena i kulturnog napretka cele nacije. On postavlja kao cilj formiranje žene kao svesnog i ozbiljnog građanina, posvećenog javnim poslovima i sposobnog da utiče na sudbinu mira. Žensko političko pravo bi, po njemu, dovelo da razvoja poštovanja među polovima.
Veliki zborovi udruženih žena za izvojevanje prava glasa naročito su bili česti 1935. godine. Jedan od slogana je bio “U borbu za mir, slobodu i napredak”. Najaktivnije učesnice su bile Milena Atanacković koja je isticala da je protivljenje ženskom pravu glasa identično protivljenju demokratskim načelima i Alojzija Štebi koja je za cilj ženske borbe postavila podelu odgovornosti izmedju žena i muškaraca za sudbinu naroda, naglašavala je dvostruku potčinjenost žena: porodici i industriji, kao i nemogućnost borbe za mir bez političkih prava. Ovi zborovi su zahvatili celu Jugoslaviju, pored Beograda, učestvovali su i Zagreb, Skoplje, Spilt, Ljubljana, a žene će morati da se još jedan vremenski period bore za ostvarenje svojih politickih prava.
* * *
Borba za emancipaciju žene, koja je počela još sedamdesetih godina 19. veka, kada se osnivaju prva ženska udruženja, tekla je uz određene uspone i padove, i tokom celog međuratnog perioda. Snažan ženski društveni angažman, radikalno dugačiji i jači u odnosu na period pre Prvog svetskog rata, suštinski je menjao život žene, i u sferi privatnog i u sferi javnog.[11] Digitalna kolekcija dnevnog lista Politika u zadovoljavajućoj meri osvetljava jačinu i intezitet ovih promena i svakako se nameće kao nezaobilazan istorijski izvor za istraživanje problema tzv. „ženskog pitanja“ srpskog, jugoslovenskog i balkanskog društva.
Naročito bi vredelo istaći da je digitalnih kolekcija poput ove u srpskom sajber prostoru još uvek veoma mali broj, stoga ona predstavlja odličan primer kako bi se istorijski izvori na srpskom jeziku mogli učiniti dostupnijim korisnicima širom sveta posredstvom novih tehnologija. Decentralizovanost Interneta i mogućnost prezentacije materijala od najšireg kruga ustanova i pojedinaca omogućava da se reprezentativnost građe proširi i kvantitativno (npr. štampa iz celog sveta) i kvalitativno (npr. privatne kolekcije dokumenata, plakata, zvučni zapisi, dnevnici običnih ljudi, itd). Kao što je nekada mikrofilmovanje dokumenata pogodovalo istoričarevom izlasku iz tradicionalne istorije time što više nije morao satima sedeti u nekom arhivu i mukotrpno prepisivati svaki pojedinačni dokument, ili praviti ispise iz njega, tako mu danas stoje na raspolaganju Internet, CD ROM-ovi, elektroneske baze dokumenata, elektronska pošta, digitalni fotoaparati i drugi produkti informacionog doba.
[1] Digital images of pages of all numbers of the daily newspaper Politika, from the first number, appeared the 12. of January 1904 to the last number before war, dated April 6. 1941. Politika is the only daily newspaper on the Balkans which appears in continuity since 1904 up to today (except periods of the First and Second World War) and it represents the inevitable archives material for the research of the History and Culture of Serbia and the Balkans within the XX Century.The Digital Politika for the period 1904-1941 is available online through the NLS Website and the Website of Politika Newspaper. The Digital Politika for periods 1945-1975 and 1987-2000 is only availble on CDs within NLS reading-rooms.During 2007, the National Library of Serbia will digitised the rest of numbers from 1975 to 1987, therefore the entire Digital POLITIKA from 1904 – 2000 will be available to the users within the National Library of Serbia.The Search of the Collection is possible by years, months and dates of issues. Digital National library of Serbia, Newspapers and magazines, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[2] R. Vučetić-Mladenović, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003, pp. 111-112.
[3] “Politika”, 24 September 1919, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[4] “Politika”, 20 January 1922, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[5] “Politika”, 1 March 1928, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[6] “Politika”, 21 March 1933, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[7] R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007, p. 136.
[8] “Politika”, 9 January 1924, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[9] “Politika”, 14 November 1925, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[10] “Politika”, 6 April 1928, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[11] R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007, p. 131.
Was this helpful?
0 / 0