Beograd 1918.
Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu
Neposredno nakon što je 28. jula 1914. Austrougarska telegramom objavila rat Srbiji, Beograd je bombardovan. Time se prestoni grad Kraljevine Srbije odmah našao na prvoj liniji fronta, i to kao prvi evropski grad bombardovan u Prvom svetskom ratu. Tokom leta i jeseni u bombardovanju su razoreni mnogi objekti. Austrougarske trupe ušle su u grad 2. decembra i već narednog dana održana je trijumfalna vojna parada. Prva okupacija Beograda, međutim, trajala je svega 13 dana. Zahvaljujući pobedi u Kolubarskoj bici, srpska vojska uspela je da do 16. decembra oslobodi svoju teritoriju, a kralj Petar I Karađorđević ušao je u oslobođeni Beograd.
Najintenzivnije borbe oko prestonice u Prvom svetskom ratu vođene su oktobra 1915. godine. Beograd je tada pretrpeo velika materijalna razaranja. Nemačko-austrougarski napad počeo je 6. oktobra i samo tog dana na grad je ispaljeno oko 30.000 granata. U ratnim dejstvima od granata ili požara stradali su gotovo svi delovi grada, od Karaburme do Čukarice. Velika oštećenja pretrpeo je i Kalemegdan, kada su ruinirani Vojni muzej i crkva Ružica. Posle višednevnih borbi oko Ade Ciganlije nemačke trupe zauzele su grad. Usledila je druga, ovog puta trogodišnja okupacija.
Kako za vreme bombardovanja, tako i za vreme borbi oko grada, civilno stanovništvo stradalo je pod ruševinama bombardovanih kuća ili u pokušaju da napusti grad. Broj stanovnika Beograda je prepolovljen, sa predratnih oko 90.000 (1910. g.) opao je na svega 47.908 (1916. g.). Neposredno posle osvajanja, oktobra 1915. godine, taj broj je bio i znatno manji. U jednom arhivskom dokumentu, povodom razmatranja pitanja o nabavci brašna na sednici Suda beogradske opštine od 24. oktobra (6. novembra) 1915. godine, izrečena je procena da u Beogradu ima oko 20.000 stanovnika. Život pod okupacijom bio je veoma težak, jer je najveći deo populacije lišen bilo kakvih sredstava za život.
Tokom okupacije, protivno međunarodnom pravu i običajima ratovanja, vršena je zaplena javne i privatne imovine. Podaci o počinjenim pljačkama za vreme prve okupacije Beograda, u decembru 1914, značajno su precizniji, jer ih je zbog kratkotrajnosti neprijateljske uprave bilo lakše evidentirati. Od oktobra 1915. godine prvobitno stihijska i masovna pljačka pretvorena je u sistematsku. U arhivskim dokumentima sačuvan je veći broj prijava ratne štete građana, kao i dokumenata državne provenijencije o počinjenoj ratnoj šteti.
U organizaciji, ili uz dozvolu vlasti, vršena je i zaplena kulturnog blaga. Još tokom prve okupacije, decembra 1914, odnet je izvestan broj eksponata iz Etnografskog muzeja. Rekvizicijama su bile obuhvaćene čak i ustanove zaštićene ratnim pravom, poput verskih objekata. Sa Vaznesenske crkve, na primer, decembra 1915. skinuti su zvono i krov sa zvonare. Opljačkane su riznice mnogih muzeja, arhiva, biblioteka i pozorišta.
Po završenim operacijama oko Beograda i u severnim delovima Srbije 1915. godine, neprijateljska uprava pribegla je interniranju srpskog življa u koncetracione logore u unutrašnjosti Austrougarske. Logori za internirce i ratne zarobljenike postojali su i u Beogradu, na Kalemegdanu i Topčideru. Beograđani nisu smeli da napuste grad bez posebne dozvole. Poteškoće u snabdevanju osnovnim životnim namirnicama, pljačka državne i privatne imovine, rekvizicija, interniranje, nezaposlenost, postali su svakodnevica za stanovništvo prestonice.
U razrušenom i opustelom gradu ubrzo je formirana nova opštinska vlast, a celokupna okupaciona politika imala je za cilj ne samo da uspostavi kontrolu nad stanovništvom i omogući eksploataciju privrednih dobara već i da u potpunosti poništi nacionalni identitet. Najčešći vidovi otpora stanovništva bili su sabotaže, odbijanje rada na prinudnim poslovima, širenje vesti o skorom oslobođenju, bekstva iz logora. U Srbiji je bilo i četničkih, gerilskih akcija, koje su pojačane posle proboja Solunskog fronta.
Austrougarska je tokom 1918. bila teško iscrpljena ratnim naporima i, preopterećena privrednim, društvenim i političkim nedaćama, sve dezorganizovanija. Kada je sredinom leta 1918. vojna inicijativa konačno prešla na savezničku stranu, počelo je konstantno povlačenje preostalih nemačkih snaga. Saveznici su pripremali odlučujući udar na Solunskom frontu. Srpska vojska, s načelnikom štaba vojvodom Živojinom Mišićem, generalom Petrom Bojovićem kao komandantom 1. Armije i vojvodom Stepom Stepanovićem kao komandantom 2. Armije, spremala se da konačno izađe iz dubokih rovova. Na celoj dužini Solunskog fronta savezničke snage brojale su više od 600.000 vojnika, a srpska vojska je učestvovala sa 140.000 ljudi.
Tek posle proboja Solunskog fronta, sredinom septembra 1918, stvoreni su preduslovi da srpska vojska, uz pomoć saveznika, preduzme ofanzivu radi oslobođenja zemlje i njene prestonice. Prethodnica 1. srpske armije, sa generalom Petrom Bojovićem na čelu, stigla je do Beograda krajem oktobra. Neprijatelj nije imao nameru da pruža otpor, pa su se u gradu nalazile samo malobrojne nemačke trupe, spremne za povlačenje. Pre konačnog odlaska nemački vojnici su opljačkali sve radnje od Slavije do Terazija, prekinuli snabdevanje vodom i električnom energijom i digli u vazduh železnički most na Savi. Prestonica je oslobođena 1. novembra, posle dva meseca i 800 kilometara pređenog puta od Dobrog polja. Iako je Beograd bio razoren i opljačkan, njegovi stanovnici su s velikom radošću dočekali slobodu.
Beograđanka Natalija Aranđelović tog je dana zapisala u svom dnevniku: „Oslobođenje!!! […] Oko devet sati ja sam čula neko puškaranje, koje mi je palo u oči – i u tom čujemo da su Srbi kod Topčiderskog đerma. Docnije dođe Cale i reče evo su na Terazije. – Navrat-nanos obukosmo decu i izađosmo. I zaista, za tren oka sve su kuće bile okićene sa raznim zastavama – od najvećeg do najmanjeg imalo je cveće! […] Odosmo kod Ruže na balkon; svet se začas iskupio. Tako su jedan po dva izlazila naša vojnika, te su ih kitili vencima, peškirima, cvećem, iznosili vina, ljubili ih. – Radost je bila neizmerna, nije bilo oka što nije zasuzilo – neko od radosti, a neko što neće svoga milog videti!”
Neposredno nakon oslobođenja Beograda obnovljen je rad institucija vlasti i usvojen niz mera za regulisanje života u razorenoj i ratom iscrpljenoj prestonici. Opštinska uprava je radi zaštite lične i imovinske bezbednosti proširila delokrug rada Suda Opštine grada Beograda. Stanovništvu je upućen poziv za predaju oružja i municije, a najavljene su i stroge kazne za svakog vojnika koji bude vršio razbojništva. U sklopu rešavanja pitanja imovine oduzete građanima, prikupljani su podaci o nedelima i ratnoj šteti koju je neprijatelj pričinio za vreme okupacije. Samo dve nedelje nakon oslobođenja vraćeni su raniji nazivi ulica i ćirilični natpisi u javnom prostoru. Utvrđen je kurs dinara i krune (100 kruna = 50 dinara). Nekoliko dana nakon oslobođenja održan je parastos poginulim borcima, kome je prisustvovao i prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević.
Život pod okupacijom nametao je određene oblike suživota i saradnje sa neprijateljem, koji su posle oslobođenja mogli biti tumačeni kao izdaja. Trgovci koji su nastavili predratni posao, pripadnici lokalnih vlasti, ljudi zaposleni u organima okupacionih uprava, saradnici okupacionog lista Beogradske novine, kao i pojedini političari koji su ostali u zemlji, spadali su u grupu onih o čijoj se odgovornosti posle rata raspravljalo.
U Beogradu je 13. novembra 1918. potpisana Vojna konvencija o primirju s Ugarskom, kojim se utvrđuje prestanak neprijateljstava na bojištima i istovremeno određuje povlačenje ugarske vojske i zaposedanje ispražnjenih teritorija od strane srpskih i savezničkih trupa.
Centralno političko pitanje posle rata bilo je stvaranje državne zajednice jugoslovenskih naroda. U Beogradu su vođeni pregovori između predstavnika Narodnog vijeća i vlade Kraljevine Srbije o stvaranju zajedničke države. U razrušenom gradu, gde se osećala naročita živost stanovništva, nije bilo lako pronaći smeštaj za predstavnike narodnih veća ili za oficire savezničke vojske. Gradska uprava je sprovela određene mere kako bi im obezbedila dovoljan broj stanova i soba za boravak. Pored toga, dokumenti svedoče da je vlast interesovalo raspoloženje stanovništva u vezi s aktuelnom političkom situacijom i radom vlade.
Pošto je kraljev dvor bio oštećen u toku bombardovanja, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca” u kući industrijalca Krsmanovića na Terazijama. Prvi Ministarski savet (vlada), sa Stojanom Protićem na čelu, koji je ustanovio državnu zastavu, grb i naziv države, obrazovan je 20. decembra. Ubrzo nakon toga, 31. decembra 1918, Beograd je i službeno proglašen prestonim gradom Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Istorijski arhiv Beograda čuva i određeni broj dokumenata koji sadrže podatke o odlikovanim i pohvaljenim vojnicima i oficirima srpske vojske nakon proboja Solunskog fronta i posle završetka rata. U njemu su pohranjena i svedočanstva o odlikovanjima koja je Grad Beograd dobio nakon rata, poput francuskog Krsta počasne legije i čehoslovačkog Ratnog krsta. Zapisnici sa sednica Beogradske opštine takođe sadrže i podatke o imenovanju ulica i trgova u znak sećanja na savezničke narode i zaslužne ličnosti, poput preimenovanja Pozorišne ulice u Francusku, ili trga kod železničke stanice u Trg Vudroa Vilsona. Pored toga, održavane su i svečane sednice Beogradske opštine u čast boraca savezničkih zemalja. Tako je 1. septembra 1929. održana svečana sednica u čast francuskih boraca sa Solunskog fronta i predstavnika Fidaka – međunarodnog Udruženja rezervnih oficira i ratnika, čiji je kongres te godine održan u Beogradu.
Od brojnih udruženja osnovanih posle rata s ciljem da neguju uspomenu na stradale i pruže pomoć preživelima, poput Udruženja ratnih invalida, Udruženja četnika, Udruženja porodica poginulih i umrlih oficira u ratovima 1912–1920, najviše dokumenata je sačuvano o delovanju Udruženja branilaca Beograda. To udruženje osnovano je 1934. godine radi očuvanja uspomena na „legendarne borbe oko Beograda i na sedam hiljada junaka, koji su pali u odbrani njegovoj”, kao i pružanja pomoći siromašnim i starim članovima i zbrinjavanja porodica poginulih branilaca.
Na stepen očuvanosti arhivske građe za istoriju Beograda u Prvom svetskom ratu ključno su uticala dva činioca. Pre svega, nakon druge okupacije u oktobru 1915, srpsku prestonicu je napustio veliki broj stanovnika i organa vlasti, noseći sa sobom dokumentaciju državnih institucija. Stoga je građa Istorijskog arhiva Beograda o Prvom svetskom ratu fragmentarna, naročito kada je reč o radu najvažnijih gradskih institucija, Uprave grada Beograda i Opštine beogradske. Pored toga, austrougarske vlasti su tokom okupacije izvršile temeljan uvid u blago srpskih kulturnih i naučnih ustanova. Na najvećem udaru bila je arhivska građa, koja je temeljno opljačkana. Takođe, prilikom povlačenja austrougarske vojske iz Srbije u jesen 1918. deo arhivske građe je izgubljen i odnesen. Novi organizovani pohod okupatorskih snaga na srpske arhive usledio je ponovo tokom Drugog svetskog rata.
Izložba Beograd 1918. godine ima za cilj da na osnovu raspoložive arhivske građe ukaže na neke od važnih pojava i događaja koji su pratili dane uoči, tokom i nakon oslobođenja Beograda na kraju Prvog svetskog rata. Treba imati u vidu da su dokumenti nastali radom srpskih državnih organa, većinski zastupljeni na ovoj izložbi, datirani po julijanskom kalendaru, koji je u Srbiji bio u upotrebi do 1. januara 1919. godine. Zbog toga se i Dan oslobođenja Beograda – 19. oktobar 1918, danas obeležava 1. novembra.
Arhivska građa Istorijskog arhiva Beograda predstavljena na izložbi grupisana je u šest tematskih celina: 1. Beograd u Prvom svetskom ratu; 2. Materijalno uništavanje; 3. Od Soluna do Beograda; 4. U slobodnom gradu; 5. Ka prestonici Kraljevstva SHS i 6. Sećanja, priznanja, odlikovanja.
Slobodan Mandić, autor izložbe
Preuzmi katalog Beograd 1918. Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu,
Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 2018. (PDF, 32 MB)
Beograd je bio jedina evropska prestonica koja je tokom Prvog svetskog rata pretrpela velika materijalna razaranja, uništavanje gradske infrastrukture, kulturnih dobara, pljačku opštinske imovine i imovine njenih stanovnika. Koliko je u vremenima mira njegov geografski položaj predstavljao prednost za privredni i kulturni razvitak, toliko je srpska prestonica, smeštena na samoj granici sa Austrougarskom, od prvog dana rata bila na liniji fronta, izložena artiljerijskim napadima.
Dok je prva neprijateljska okupacija Beograda u prvoj polovini decembra 1914. bila kratkotrajna epizoda, druga, koja je počela oktobra 1915. godine, pretvorila se u trogodišnju moru za više nego prepolovljeno stanovništvo, izloženo okupacionoj represiji, ponižavanju, izgladnjivanju, bolesti i masovnom umiranju. Oslobođenje Beograda 1. novembra 1918. i proglašenje za prestoni grad nove, jugoslovenske države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 31. decembra bili su datumi-prekretnice u novijoj istoriji grada, pred kojim je bilo vreme obnove, demografskog, privrednog i kulturnog uspona. Od grada granične karaule, postao je središte jugoslovenske države i njena najveća i najdinamičnija urbana celina. Ova izložba, kroz dokumenta i raznovrstan likovni materijal, upečatljivo govori o vremenu velikog preloma: od porobljenog ka slobodnom Beogradu.
Iz recenzije prof. dr Milana Ristovića
Was this helpful?
6 / 0